భారతదేశ పారిశ్రామిక చరిత్రలో భోపాల్ గ్యాస్ విషాదం (1984) ఒక చేదు జ్ఞాపకం. వేల మంది ప్రాణాలను బలిగొన్న ఆ చీకటి అధ్యాయం తర్వాత పారిశ్రామిక భద్రత, కార్పొరేట్ బాధ్యత, ప్రభుత్వ పర్యవేక్షణపై అనేక చట్టాలు, నిబంధనలు రూపొందాయి. అయితే, సరిగ్గా నాలుగు దశాబ్దాల తర్వాత, తెలంగాణలోని సిగాచీ ఇండస్ట్రీస్‌లో జరిగిన పేలుడు (2025 జూన్) మరోసారి అదే ప్రశ్నలను, అదే నిర్లక్ష్యాన్ని కళ్ళముందు నిలిపింది. ఈ రెండు దుర్ఘటనలు ప్రభుత్వాలు, పారిశ్రామిక రంగం ఇంకా పూర్తి స్థాయిలో గుణపాఠం నేర్చుకోలేదన్న చేదు నిజాన్ని వెల్లడిస్తున్నాయి. భోపాల్, సిగాచీ ప్రమాదాల మధ్య దశాబ్దాల కాల వ్యవధి ఉన్నప్పటికీ, వాటి మూల కారణాలలో ఆశ్చర్యకరమైన సారూప్యతలు కనిపిస్తాయి. భోపాల్‌లో ఖర్చులను తగ్గించుకునేందుకు కీలకమైన భద్రతా వ్యవస్థలు మూసివేయబడ్డాయి. సిగాచీ విషయంలోనూ, ఫ్యాక్టరీల శాఖ తనిఖీ నివేదికలో ‘తీవ్రమైన భద్రతా ఉల్లంఘనలు’, ప్రాథమిక అగ్నిమాపక భద్రతా వ్యవస్థలు లేవని ఆరు నెలల ముందే గుర్తించారు. రెండు సందర్భాల్లోనూ, ప్రభుత్వ నియంత్రణ సంస్థల పర్యవేక్షణ లోపించింది. భోపాల్‌లో స్థానిక ఇన్‌స్పెక్టర్లు ప్రమాద తీవ్రతను అర్థం చేసుకోలేకపోయారు. అవినీతి కారణంగా నిబంధనలను పట్టించుకోలేదు. సిగాచీలో లోపాలను గుర్తించినప్పటికీ, తదుపరి చర్యలు, నివారణ పర్యవేక్షణ జరగలేదు. భోపాల్ లీక్ సమయంలో అత్యవసర ప్రణాళికలు సరిగా లేవు, బాధితులకు ఎలాంటి చికిత్స అందించాలో వైద్య సిబ్బందికి తెలియదు. సిగాచీ పేలుడు తర్వాత కూడా, బాధితులకు సకాలంలో, నాణ్యమైన వైద్యం అందలేదని, పరిహారం చెల్లింపులో జాప్యం జరిగిందని విమర్శలు వచ్చాయి. రెండు కంపెనీలు (యూనియన్ కార్బైడ్, సిగాచీ) తొలుత తమ బాధ్యతలను సక్రమంగా నిర్వహించడంలో విఫలమయ్యాయి. చట్టపరమైన ప్రక్రియలు, పరిహారం చెల్లింపులు నత్తనడకన సాగుతున్నాయి. ఈ సారూప్యతలు మనకు తెలిపేదేమిటంటే, భోపాల్ తర్వాత వచ్చిన పర్యావరణ పరిరక్షణ చట్టం (1986), పబ్లిక్ లయబిలిటీ ఇన్సూరెన్స్ చట్టం (1991) వంటి కఠిన చట్టాలు ఉన్నప్పటికీ, వాటి అమలులో తీవ్రమైన లోపాలున్నాయి.

ప్రభుత్వాలు నేర్చుకోవలసిన పాఠాలు:

చట్టాలు చేయడం ఒక ఎత్తు, వాటిని పటిష్టంగా అమలు చేయడం మరొక ఎత్తు. తనిఖీ వ్యవస్థలను బలోపేతం చేయాలి. లోపాలు గుర్తించినప్పుడు తక్షణమే కఠిన చర్యలు తీసుకోవాలి, జరిమానాలు విధించాలి, అవసరమైతే కార్యకలాపాలను నిలిపివేయాలి. ప్రమాదకర పరిశ్రమలు ఉన్న ప్రాంతాల్లో ప్రజలకు, స్థానిక అధికారులకు పూర్తి సమాచారం, ప్రమాదాల గురించిన అవగాహన ఉండాలి. అత్యవసర పరిస్థితుల్లో ఎలా స్పందించాలనే దానిపై స్థానిక సమాజానికి శిక్షణ ఇవ్వాలి. నివాస ప్రాంతాలకు, పర్యావరణపరంగా సున్నితమైన ప్రాంతాలకు దూరంగా పరిశ్రమలను ఏర్పాటు చేయాలి. పారిశ్రామిక వృద్ధిని ప్రోత్సహించే క్రమంలో భద్రతా ప్రమాణాలను విస్మరించకూడదు. తనిఖీ అధికారులు, అత్యవసర ప్రతిస్పందన బృందాలకు రసాయన భద్రత, ప్రమాద నిర్వహణపై నిరంతర శిక్షణ, అత్యాధునిక పరికరాలను అందించాలి. ప్రమాదాలకు కారణమైన యాజమాన్యాలపై క్రిమినల్ బాధ్యతతో సహా కఠిన చర్యలు తీసుకోవాలి. కంపెనీలు తమ నేరాలకు శిక్ష అనుభవించేలా న్యాయ వ్యవస్థ సమర్థవంతంగా పనిచేయాలి. ప్రభుత్వం నియమించిన స్వతంత్ర సంస్థల ద్వారా (థర్డ్-పార్టీ ఆడిట్‌లు) క్రమం తప్పకుండా భద్రతా ఆడిట్‌లు నిర్వహించాలి. ఈ నివేదికలను పబ్లిక్‌ డొమైన్‌లో ఉంచాలి. రసాయన పరిశ్రమలు తప్పనిసరిగా పటిష్టమైన పీఎస్‌ఎం వ్యవస్థలను అమలు చేయాలి. ఇందులో ప్రమాద విశ్లేషణ, నిర్వహణ, అత్యవసర ప్రణాళికలు, ఉద్యోగుల శిక్షణ వంటివి అంతర్భాగంగా ఉండాలి. పబ్లిక్ లయబిలిటీ ఇన్సూరెన్స్ యాక్టు సక్రమంగా అమలు జరిగేలా చూడాలి. బాధితులకు తక్షణ, తగిన పరిహారం అందేలా చర్యలు తీసుకోవాలి. పరిహారం చెల్లింపులో జాప్యం చేసే సంస్థలపై కఠిన చర్యలుండాలి. దేశవ్యాప్తంగా జరిగిన అన్ని పారిశ్రామిక ప్రమాదాలకు సంబంధించిన కేంద్ర డేటాబేస్‌ను ఏర్పాటు చేయాలి. ప్రతి ప్రమాదం నుండి నేర్చుకున్న పాఠాలను ఇతర పరిశ్రమలతో పంచుకోవాలి, తద్వారా నివారణ చర్యలు చేపట్టే వీలు కలుగుతుంది. అత్యుత్తమ భద్రతా ప్రమాణాలు పాటించే పరిశ్రమలకు ప్రోత్సాహకాలు అందించాలి. నిర్లక్ష్యం వహించే సంస్థలకు భారీ జరిమానాలు, లైసెన్స్ రద్దు వంటి కఠిన శిక్షలు విధించాలి. భోపాల్, సిగాచీ విషాదాలు భారత పారిశ్రామిక భద్రతా వ్యవస్థలోని లోపాలకు అద్దం పడుతున్నాయి. భోపాల్ తర్వాత మనం మేల్కొన్నాం అనుకున్నప్పటికీ, సిగాచీ వంటి ఘటనలు ఆ మేల్కొలుపు తాత్కాలికమేనని నిరూపించాయి. కేవలం చట్టాలు చేస్తే సరిపోదు, వాటిని ఆత్మసాక్షిగా, పారదర్శకంగా అమలు చేయాలి. మానవ ప్రాణాల విలువ కంటే లాభం ఎప్పుడూ ఎక్కువ కాదు. ప్రభుత్వాలు తమ నియంత్రణ వ్యవస్థలను పటిష్టం చేసి, కార్పొరేట్ సంస్థలు తమ నైతిక బాధ్యతలను గుర్తించి, సుస్థిరమైన, సురక్షితమైన పారిశ్రామిక వాతావరణాన్ని నిర్మించాలి. భవిష్యత్తులో మరో భోపాల్ లేదా మరో సిగాచీ జరగకుండా చూడటం మన సామాజిక, నైతిక బాధ్యత అని ప్రభుత్వాలు, పరిశ్రమలు తెలుసుకోవాలి.

- మన్యు విహాన్, పర్యావరణవేత్త